Ханбутай бег Яргунви
Чи къагьриманар  |  4(349) 2021      

Къе чна кьегьалвилелди женг чIугун тавуртIа, пака чи халкьдин гелни амукьдач.Ханбутай бег ЯргунвиКьегьалрин сихил     Яргунви Гьажи Шериф хандин хва Ханбутай бег 1810-1823-йисара Къафкъаз муьтIуьгъариз кIан хьайи урус пачагьдин кьушунрихъ галаз женг чIугур лезгийриз регьбервал гайи чIехи къагьриман тир. Урус генералри хиве кьазвайвал, а чIавуз я Дагъустанда, яни Азербайжанда абурухъ галаз Ханбутай бег кьван жуьрэтлудаказ женг чIугвазвай кьвед лагьай кас авачир. Къафкъаздин сердер генерал Ермолова Ханбутай бегдин женгери урусрин чи халкь муьтIуьгъарунин планар къад йис кьван кьулухъ вегьена лагьанай. 1823-йисуз 15 агъзур яракьлу лезгидиз регьбервал гайи и кьегьал яргунви урусрин кьадардиз кьудра артух тир кьушундин хура акъвазнай.    Къадим ва чIехи сихилдай тир Ханбутай бегдин чIехи буба Бутай халкьдиз Надир шагьдин кьушунрихъ галаз женг чIугур къагьриман хьиз сейли хьанай. Адан кIеретIда 9 агъзурдалай гзаф яракьлу лезгияр авай ва абур гьамиша Ирандин чапхунчийрихъ галаз чIехи ягъунрал акъатдай. Самур дереда Надир шагьдин аскеррин чанда виридалайни гзаф кичI твазвай Бутаян кIеретIдиз урус тарихчийри «муьтIуьгъариз тежер кIеретI» хьтин тIвар ганай. Надир шагьдин сердерри адаз «Къубадин хьел» лугьудай.    1735-йисан октябрдиз Бутая 12 хуьруьн агьалияр чапхунчийрихъ галаз дяведиз къарагъарнай. Кьадардал гьалтайла фарсарин аскерар са шумудра абурулай пара тир. ГьакI ятIани лезгийри эхирдал кьван женг чIугунай. Ирандин тарихчи, «Тарихе-незами ва сийасиййе довране Надершагь-е Афшар» ктабдин автор А.Т.Сардадвара кхьейвал, им гзаф къизгъин ва амансуз ягъунар тир, «лезгийри вирида сад хьиз муьтIуьгъ тахьана рекьидалди дяве ийизвай». И дяведа Надир шагьди 8 агъзур кьван аскерар квадарнай. Гьавиляй гуьгъуьнлай ада вичин аксина женг чIугур агьалийрин 12 хуьрни кьиляй-кьилди чукIурнай. И ягъунра Къубадин хуьрерин, гьакIни абуруз куьмек гуз атай Докъузпарадин агьалийрикай 3 агъзурдалай гзаф лезгияр терг хьанай. Бутая гуьгъуьнин йисара цIийи кIеретI туькIуьрна чапхунчийрихъ галаз женг давамарнай.  Женгчи руьгь     Тарихдин чешмейра Бутаян хтул Ханбутай бегдин тIвар сифте яз 1809-йисуз дуьшуьш жезва. Гьа йисан декабрдиз бязи лезги хуьрерин агьалийри Урусатдин эгьливал кьабулун патал чпин векилар Бакудин комендант В.А.Репинан кьилив ракъурнай. Комендантди Къафкъазда авай урус кьушунрин кьил генерал А.П.Тормасовал ракъурай рапортда къалурнавайвал, а береда Ахцегьай 3 кас – Ибрагьим, Гуьлмегьамед ва Жалал, Мискискадай 2 кас – Мулла Абдулла ва Мегьамедкъули, Калукрин хуьряй 3 кас – юзбаши Къарахан, Рамазан ва Садикь, Къуба округдин хуьрерин старшинайрин патай Ханбутай бег Бакудиз атанай. Абуру санал туькIуьрнавай чарче чпин агьалияр Урусатдин эгьливиле кьабулун тIалабзавай. (Килиг: Акты, собранные Кавказской археографической комиссией (АКАК). Т.IV. ч.647).    Лезгийрихъ ихьтин ислягьвилин ният авайтIани, урус генералар абурун чIалахъ жезвачир. Бакудин комендант В.А.Репина генерал-майор Гурьеваз кхьенай: «Урусатдин эгьливал кьабулиз кIанзавай лезги хуьрерин агьалийрин гьасятда чIалахъ жемир. Чкадал абурув кьин кьаз тун патал гьич тахьайта, са шумуд рота аскерар ракъурна кIанзава. А чIавуз абурухъ галаз регьятдиз рахаз жеда». (Мад гьана, ч.657). Урус генералриз лезгийрин чарчикай менфят къачуна Самур дередин хуьрер кьиляй-кьилиз муьтIуьгъариз кIан хьана. 1815-йисуз генерал Гурьева Яргун кьуна ина сенгерар туькIуьрун ва кьушунар кIватIун, ахпа Самур дередин хуьрерал вегьин кьетIна. И кардикай хабар кьур Ханбутай бегди Дагъустандиз генерал Гурьеван кьилив са шумуд агъсакъал ракъурна ихьтин тIалаб авуна: «Чна урус гьукуматдин эгьливал гуьгьуьллудаказ кьабулнава. Гьавиляй пачагьдин кьушунди Самурдин дере кьадай ният тавурай. Яргундиз басрух гайитIа, и чилерал датIана ягъунар жеда. Куьне чи тIалабун кьилиз акъуд тавуртIа, чна яракь кьуна жуван чилер хуьда».    Генерал Гурьеваз яргунвидин чарчикай хуш атанач ва ада виликан йисара вичин аксина женг чIугур Ханбутай бегдикай кьисас къахчун кьетIна. И карди вичихъ къалабулух кутур Ханбутай бегди Яргун, ЭчIехуьр, ЦIехуьл, ТIигьиржал ва маса хуьрерин агьалийрикай 3 агъзурдалай гзаф яракьлу лезгияр кIватIна. Ингье и кIеретIдиз тупар гвай 5 агъзур урус аскердихъ галаз женг чIугун регьят тушир. Урусрин тупари датIана лезгийриз цIай гузвай ва гьавиляй женг тухун югъ-къандавай четин жезвай. ГьакI ятIани лезгийри аскеррал кьегьалвилелди гьужумзавай.     Генерал Н.М.Хатунцева урусрин Къафкъазда авай кьушунрин кьил генерал-аншеф Н.Ф.Ртищевал ракъурай рапортда кхьенай: «Лезгийри чи жидайрин ва тупарин гуж кьатIузвайтIани, са куьникайни кичIе тахьана, датIана женг чIугвазвай. Гьавиляй ягъунар яргъал физвай ва цIийи-цIийи кIеретIар абуруз куьмек гуз къвезвай. Дяведай хъсандиз кьил акъудзавай Ханбутай бегди вичин кIеретIар терг хьуникай хуьн патал чкадин рельефдикай, сал жигъиррикайни дар кIамарикай, дагъларин гирвейрикай менфят къачузвай. Лезгийриз урусрин яракьдин гуж къалурун патал чна тупарикайни атлуйрикай генани гзаф менфят къачуна. ГьакI ятIани абуру эхирдал кьван женг чIугвазвай. Есирда кьун тавурай лугьуз садбуру чеб хенжелдив яна рекьизвай». (Центральный государственный военно-исторический архив СССР (ЦГВИА) ВУА №6164 (69601).    Ханбутай бегдин ва адан кIеретIдин кьегьалвилер акур чапхунчияр пагь атIана амай. Генерал Гурьева эхиз тахьана лагьанай: «Абурухъ авай женгчи руьгь аку!» Генерал Хатунцева алава хъувунай: «Абурухъ женгчи руьгь авайди ашкара я, амма чна и руьгь кьена кIанзава». Ингье лезгийрин руьгь рекьин гзаф четин тир. Гьавиляй генерал Ермолова 1819-йисуз урус пачагьдал ракъурай рапортда кхьенай: «Чаз муьтIуьгъ жез кIанзавачир дагъвияр бунтчивилин руьгьдалди ва датIана азадвилихъ ялуналди тафаватлу жезва. И бунтчивилин руьгь чавай анжах гужуналди рекьиз жеда». (ЦГВИА. ф.ВУА, д.6210, ч.15).Гавдушанда хьайи ягъунар     Вичин ният кьилиз акъудун патал генерал Ермолова 1820-йисуз Къубадинни Куьредин лезгийрал вегьена. И дяведа ада 30 агъзур аскердикай ва 60 тупуникай менфят къачунай. 14-июлдиз Къуба шегьер пацук кутур генералди пачагьдин «пайи-паяр авуна гьакимвал кьилиз акъуд» лагьай сиясатдиз ихьтин алавани хъувуна: «Урус тушир вири миллетар тергна кIанзава». (Эсадзе С. Исторические записки об управлении Кавказом. Тифлис, 1909. Ч.35). Лезги чилерал и сиясат гегьеншдиз кьилиз акъудай Ермолова неинки вичихъ галаз женг чIугурбур, гьакIни гъиле яракь кьун тавур агъзурралди динж агьалиярни кукIварна, цIудралди хуьрер кьиляй-кьилди чукIурна. Чи агьалийриз вилерал кIвенкIвер алаз килигзавай, цавук тIуб кянавай генералдин кьушун гзаф чIехи ва къуватлу хьуниз килиг тавуна, лезгийри Гавдишандин пеле, КIелед хуьре ва Уьнуьгърин дереда урусрихъ галаз чIехи ягъунар кьиле тухвана. Гьатта ЭчIехуьруьн даркалда Ермолован кьушун са шумудра кьулухъ чIугуниз мажбур хьана.     Гавдишандин пеле Ханбутай бегдин, цIехуьлви Гьажи Али Аскеран (гуьгъуьнлай ам Шейх Шамилан муьрид хьанай), Эмирали ТIигьиржалвидин (Шейх Шамилан муьрид), хьиливи Гьатеман (Мегьамедан хва), дигагьви Серкеран, манкъулидхуьруьнви Абдурагьманан, уьнуьгъви Абдуллагьан кIеретIри ва маса хуьрерай атай яракьлуйри са шумуд юкъуз урусрин кьушунрихъ галаз женг чIугуна. Ина генерал Ермолова 10 агъзур аскер, 20 туп кIватIнавай. ГьакI ятIани Ханбутай бегди генералдин кьушундин эрчIи ва чапла къвалар кукIварна, урусрин вишералди аскерар тергнай.    Генералдиз Гавдишан элкъуьрна юкьва тваз ва лезгияр эхирдал кьван кукIвариз кIан хьанай. Анжах дяведин къван вичин кьилел хана. Гавдишандин пеле ада 4 агъзурдалай гзаф аскерар ва 8 туп квадарна.  Кьвед лагьай басрух     1820-йисуз вичиз кIандай гъалибвал къачуз тахьай, къвердавай кьацIалай алатай генерал Ермолова лезгийрикай вил къязавайтIани, куьгьне хъуртарик цIай кутазвай. Адан гъилибанри кицI ягъай лаш галукьриз ийизвай яргъи шудургъаяр генералдин рикIяй тушир. Ермолова кьатIузвайвал, вини чин авай са шумуд обер-офицерди дяведикай кьил хкудун патал гзаф кьуьруькар ийизвай. Абуруз мад гъилера къизмиш картар хьиз женг чIугвазвай лезгийрин хурук акатиз кIанзавачир. ЯтIани генералди 1823-йисуз Къубадиз кьвед лагьай гъилера басрух гун патал кьушун кIвачел ахкьалдарна. Куьреда кьиле физвай вакъиайри адак гзаф хъел кутазвай. Ана чапхунчийриз акси гьерекат югъ-къандавай гужлу жезвай. Лезгияр муьтIуьгъарун патал кьвед лагьай гъилера Къубадизни Куьредиз басрух гудайла генерал Ермолова 80 агъзур кьван аскерар, 100-елай гзаф тупар кIватIна. Идалай гъейри адаз казакри, гьакIни пачагьдиз къуллугъзавай кеферпатан къафкъазвийрин са шумуд ротади куьмек гузвай. Санлай къачурла, лезгийриз басрух гузвай кьушунда аскеррин кьадар 90 агъзурдав агакьзавай.    Ермолова икьван къуватар кIватIун дуьшуьшдин кар тушир. ХIХ виш йисан урус тарихчи Н.Дубровина кхьизвайвал, а девирда Къафкъазда урус пачагьдин кьушунрихъ галаз виридалайни гзаф Къубадин ва Куьредин лезгийри женг чIугвазвай. Абуру чпин ватан ва азадвал хуьн патал вири алахъунар ийизвай. И дагъларин уьлкведа виридалайни четинди лезгияр муьтIуьгъарун тир. (Килиг: Дубровин Н. История войны и владычества русских на Кавказе. V т. СПб., 1887, ч.372-381). Халкь муьтIуьгъар тахьунин себеб адахъ авай женгчи руьгь тир. Адан кьиле Ханбутай бег Яргунви, Гьажи Али Аскер, Гьажи Насруллагь Ахцегьви хьтин кьегьал ксар акъвазнавай.  Муьзеффер МЕЛИКМАМЕДОВ(Гуьгъ ама

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован.